Podstawowe informacje:
Miasto powiatowe (około 71 000 mieszkańców) położone 54 km na północny wschód od Poznania, jest stolicą archidiecezji, dużym ośrodkiem szkolnictwa (m.in. filie uczelni poznańskich), centrum przemysłowym (produkcja koszul, baterii, obuwia; cukrownia). Węzeł kolejowy i drogowy. Odgrywa znaczną rolę w życiu gospodarczym Wielkopolski. W 1997 roku stało się sławne na świecie dzięki uroczystym obchodom 1000. rocznicy śmierci św. Wojciecha, w których brał udział Jan Paweł II i prezydenci siedmiu państw: Czech, Litwy, Niemiec, Polski, Słowacji, Ukrainy i Węgier.
Historia:
Położone wśród trzech jezior pagórki były terenem osadnictwa już na pocz. naszej ery. Nad jez. Jelonek (14 ha), Świętokrzyskim (13 ha) i Winiary (14 ha) powstało sanktuarium pogańskie, a później na Wzgórzu Lecha ośrodek władzy plemiennej. Tu około 940 roku powstał gród, początkowo dwuczłonowy, tu do dziś stoi wielka, gotycka katedra. W państwie Polan Gniezno odgrywało kluczowa rolę. Po 966 roku powstał tutaj pierwszy kościół, stąd w 997 roku św. Wojciech wyruszył na swoją ostatnią wyprawę misyjną, a w 1000 roku odbył się Zjazd Gnieźnieński. Tu w 1025 roku koronował się na króla Polski Bolesław Chrobry, a później jeszcze czterech władców Polski. Prawa miejskie Gniezno otrzymało w 1238 roku W 2 poł. XVIII w. było miastem wojewódzkim. Święty Wojciech został kanonizowany już dwa lata po śmierci, czyli w 999 roku Od 1994 roku Gniezno nosi oficjalny tytuł Miasta Świętego Wojciecha.
Ciekawe miejsca:
Zwiedzanie miasta zaczyna się zwykle od Muzeum Początków Państwa Polskiego, położonego nad jez. Jelonek. Przed muzeum pomnik Mieszka I i Bolesława Chrobrego (1978 roku, Józef Kopczyński), a w sąsiedztwie liceum ogólnokształcące. Muzeum w ciekawy sposób prezentuje zbiory przedstawiające dzieje Gniezna i Piastów.
Dominująca nad miastem katedra (właściwie bazylika archikatedralna) jest kolejnym kościołem stojącym w tym miejscu. W pierwszym z nich pochowano w 977 roku księżnę Dobrawę, później św. Wojciecha. Obecna, gotycka świątynia, powstała w XIV w. Po pożarach w latach 1613 i 1760 odbudowano ją głównie w stylu barokowym. Częściowo zniszczył ją ponadto pożar w 1945 roku, do 1961 roku została odbudowana z przywróceniem cech gotyckich. Jest to budowla trójnawowa otoczona wieńcem kaplic. Dwie potężne wieże od frontu przykryte są barokowymi hełmami.
W kruchcie przy południowej wieży znajdują się słynne dwuskrzydłowe Drzwi Gnieźnieńskie z końca XII w. – jedno z najcenniejszych dzieł sztuki romańskiej w Polsce. Wykonane z brązu, prezentują w 18 kwaterach sceny z życia św. Wojciecha. W kruchcie tej znajduje się również piękny gotycki portal z XIV w., odkryty w 1963 roku. Wnętrze świątyni jest imponujące. Katedra ma dł. 85 m, a wysokość nawy głównej wynosi 22 m. W łuku tęczowym krucyfiks gotycki z XV w., pod nim nowy ołtarz z 1997 roku, nawiązujący do ołtarza z 1000 roku., poświęcony przez Jana Pawła II, który jest jubileuszowym darem episkopatu Niemiec.
Pośrodku prezbiterium barokowa konfesja z XVII w. – pod baldachimem znajduje się srebrna trumna z relikwiami św. Wojciecha i rzeźbioną postacią świętego, wykonana ze srebra w 1662 roku, częściowo zniszczona w czasie kradzieży w 1986 roku, zrekonstruowana w 1987 roku. Wcześniejszy, gotycki grobowiec św. Wojciecha stoi w tylnej części prezbiterium.
W katedrze ponadto wiele innych cennych dzieł sztuki i pięknych detali architektonicznych. Spośród kilkudziesięciu nagrobków na uwagę zasługuje nagrobek prymasa Zbigniewa Oleśnickiego – dzieło Wita Stwosza z 1495 roku, oraz późnogotycka płyta nagrobna arcybiskupa Jakuba z Sienna, wykonana około 1480 roku przez nieznanego artystę flamandzkiego. Każda z 14 otaczających nawy kaplic jest godna uwagi. Są to głównie kaplice gotyckie, przebudowane w okresie baroku. Wśród nich z lewej strony późnobarokowa kaplica arcybiskupa Teodora Potockiego, wykonana według projektu Pompeo Ferrariego w latach 1727-30, nakryta owalną kopułą, ozdobiona polichromią J. Mayera. W północnej wieży jest wejście do udostępnionych do zwiedzania podziemi z reliktami poprzednich, romańskich kościołów.
Na zachód od katedry położony jest rozległy plac, miejsce uroczystości kościelnych, m.in. spotkania z papieżem w 1997 roku. Stojąca obok katedry dzwonnica jest całkowitą rekonstrukcją z lat 1971-75 poprzedniej, barokowej, rozebranej w 1931 roku.
Nieco powyżej katedry wznosi się niewielki, barokowy kościół św. Jerzego z końca XVIII w. Powstał on w wyniku przebudowy starszej, romańskiej budowli i z wykorzystaniem romańskich ciosów. Wyposażenie wnętrza barokowe. Między tym kościołem a katedrą widoczne są fundamenty rozebranej w XVIII w. kaplicy św. Stanisława, wzniesionej w 1522 roku.
Natomiast za kościołem św. Jerzego stoi zespół kanonii – mieszkań księży z XVIII i XIX w. W jednym z nich, barokowej budowli z XVIII w., odbudowanej od fundamentów w 1990 roku, ma siedzibę Muzeum Archidiecezji Gnieźnieńskiej. Jest to jeden z najbogatszych zbiorów sztuki sakralnej w Polsce. Z d. skarbca katedralnego pochodzą zabytki z okresu od XII do XX w., ponadto m.in. zabytki sztuki gotyckiej i portrety trumienne. Po przeciwnej stronie katedry stoi monumentalny pomnik Bolesława Chrobrego, dzieło Marcina Rożka z 1925 roku, zburzony przez hitlerowców, zrekonstruowany w 1985 roku
Ulica Tumska prowadzi spod katedry na wschód, na teren zwany dawniej Wzgórzem Panieńskim. Tu znajduje się rynek, otoczony obecnie kamienicami z XIX w., który tworzył centrum średniowiecznego miasta. Rynek i biegnąca na wschód od niego ul. Bolesława Chrobrego zostały pięknie odnowione w 1997 roku z okazji uroczystych obchodów rocznicy śmierci św. Wojciecha.
Po północnej stronie rynku stoi kościół Franciszkanów. Nawa główna powstała w końcu XIII w. (wczesny gotyk), wieża w XV w. Wewnątrz sklepienia krzyżowo-żebrowe. Gotycki wygląd przywrócono świątyni w latach 1930—32. Wyposażenie wnętrza, barokowe, pochodzi głównie z XVIII w. W ołtarzu głównym cudowny obraz Matki Bożej Pocieszenia – Pani Gniezna z XVII w., koronowany w 1997 roku przez papieża Jana Pawła II.
Około 100 m na południe od rynku stoi gotycki kościół paraf. Świętej Trójcy wzniesiony w latach 1420-30. Podobnie jak kościół Franciszkanów też odbudowany po pożarze miasta w 1613 roku, posiada barokowe wyposażenie z XVIII w.
Nieco dalej od rynku, za kościołem franciszkanów, znajduje się kościół św. Jana, po katedrze najcenniejszy zabytek Gniezna. Gotyckie prezbiterium pochodzi z XIII w. Wewnątrz sklepienia krzyżowo-żebrowe, w prezbiterium na sklepieniu i na ścianach gotycka polichromia z XIV w. przedstawiająca sceny ze Starego Testamentu, z życia Chrystusa oraz postacie świętych.
Z innych zabytków Gniezna warto wymienić ratusz z 1831 roku, eklektyczny kościół poewangelicki (obecnie garnizonowy) z lat 1838-42 (w jego sąsiedztwie pomnik św. Wojciecha wystawiony w 1997 roku wg proj. J. Sobocińskiego), a nieco dalej teatr im. A. Fredry o modernistycznej fasadzie z około 1940 roku
W mieście znajduje się ponadto Państwowe Stado Ogierów z torem hippicznym, założone w 1875 roku, wyspecjalizowane w hodowli ogierów rasy wielkopolskiej.
W 1892 roku jeszcze przed ustawą parlamentu pruskiego regulującą sprawy kolei wąskotorowych, z inicjatywy cukrowni powstała gnieźnieńska wąskotorówka. W 1896 roku oficjalnie zainaugurowała swoją działalność. W 1988 roku zawieszono rozkładowe przewozy pasażerskie. Obecnie leciwa Gnieźnieńska Kolej Dojazdowa prowadzi przewozy towarowe, a ruch pasażerski przez malownicze okolice wznawiany jest na zamówienie
